Кароткая гісторыя міжславянскай мовы
Гісторыя міжславянскай мовы цесна звязаная з панславізмам — ідэалогіяй, якая лічыць славян адзіным народам і імкнецца да іх культурнага і палітычнага з’яднання. Нароўні з ідэяй агульнаславянскай дзяржавы прыходзіць таксама ідэя агульнаславянскай мовы. Адпачатку пытанне палягала ў тым, як павінна выглядаць гэтая мова.
Моцным кандыдатам заўсёды была руская, якая з пункту гледжання носьбітаў на сённяшні дзень з’яўляецца найбуйнейшай славянскай мовай. У наш час гэта родная мова амаль паловы славян, а яшчэ 15-20 % размаўляюць на ёй (амаль) свабодна. Акрамя таго, Расія заўсёды была вялізнай імперыяй, рэгіянальнай звышдзяржавай, і гэта адзіная славянская краіна з непарушнай традыцыяй дзяржаўнасці. Нядзіўна, што руская мова прапагандавалася як панславянская пераважна расійскімі панславістамі, якія заўсёды ясна давалі зразумець, што расійская гегемонія з’яўляецца неадменнай умовай для славянскай дзяржавы, і менавіта таму гэтая ідэя ніколі не карысталася попытам у маленькіх славянскіх народах. Нягледзячы на тое, што яны прызнаюць свае культурныя сувязі з Расіяй, яны адмаўляюцца разглядаць іх як «знявечаных расійцаў», і большасць з іх маюць не лепшы досвед расійскага панавання. Апроч таго, руская мова не з’яўляецца простай мовай і мае мноства асаблівасцяў, якія ўскладняюць яе разуменне носьбітам іншых славянскіх моў.
Іншым папулярным кандыдатам з’яўляецца старацаркоўнаславянская, найстаражытная пісьмовая славянская мова, кадыфікаваная (або створаная, па некаторых даных) у IX стагоддзі братамі Святымі Кірылам і Святым Мяфодзіем. Гэтая мова мае некалькі пераваг: яна вельмі цесна звязаная з агульным продкам славянскіх моў і мае даўнюю традыцыю выкарыстання ў праваслаўнай літургіі, такім чынам, з’яўляючыся як агульнай асновай, так і агульным уплывам для многіх славянскіх моў. Яна мае дадатковую перавагу ў тым, што не з’яўляецца нічыёй роднай мовай, таму яе можна лёгка вылучыць як нейтральную міжнародную мову, падобную да латыні або санскрыту. Аднак, нягледзячы на гэтыя перавагі, стараславянская мова мае і некалькі практычных недахопаў. Той факт, што яна пазіцыянавалася як святая мова, зрабіла яе асабліва ўстойлівай да зменаў, так што нават пазнейшыя «рэдакцыі» няшмат адрозніваюцца ад арыгінала з прымессю мясцовага каларыту. У выніку старацаркоўнаславянская мова мае надзвычай багатую арфаграфію, якая змяшчае некалькі сімвалаў і гукаў, якія выйшлі з ужытку, гэтак жа багатай і, адпаведна, складанай граматыкай і надзвычай архаічным слоўнікавым запасам, які ўключае словы, якія не захаваліся ні ў адной з сучасных моў, але ў якіх адсутнічаюць словы для абазначэння сучасных паняццяў. Яшчэ ў XVII стагоддзі Юрай Крыжаніч, магчыма, першы панславіст, адзначыў, што старацаркоўнаславянская мова стала занадта архаічнай, каб ёй магчыма было карыстацца ў якасці панславянскай мовы. Інакш кажучы, гэта патрабавала б нейкай грунтоўнай мадэрнізацыі, і менавіта тутака на дапамогу прыходзіць міжславянская мова. Міжславянская, можна сказаць, пачынаецца там, дзе заканчваецца старацаркоўнаславянская.
Крыжаніч быў першым, хто фактычна апісаў мову, якую ён назваў Рускай у спробе дагадзіць цару, але якая, насамрэч, уяўляла сабою сумесь рускай, царкоўнаславянскай і харвацкай, а таксама элементаў з іншых славянскіх моў, у прыватнасці польскай. Яна была завершаная ў 1666 годзе і часта згадваецца як першая пабудаваная міжславянская мова. У наступныя гады па ягоным прыкладзе рушылі ўслед многія іншыя. У ХІХ ст., калі панславізм быў на піку росквіту, убачылі свет яшчэ дзесяць праектаў чэшскіх, славацкіх, славенскіх і харвацкіх аўтараў. З іх найбольш дасканалымі былі: Universalis Lingua Slavica, апублікаваная ў 1826 г. славакам Янам Херкелем, мова, заснаваная пераважна на заходнеславянскіх мовах; Vsjeslovianьskyь, заснаваная на царкоўнаславянскай мове і выдадзеная ў 1861 г. чэхам Вацлавам Бамбасам; і Uzajemni Pravopis Slavjanski, выдадзены ў 1865 г. славенцам Маціяй Маяр-Зільскім. У той час як большасць праектаў былі накіраваныя на адраджэнне і мадэрнізацыю (стара)царкоўнаславянскай, Маяр абраў зусім іншы падыход. Яго праект быў заснаваны на ідэі, што славяне маглі б зрабіць сябе больш зразумелымі для іншых славян, узяўшы за адпраўны пункт сваю ўласную мову, а затым паступова мадыфікуючы яе. Першым крокам у гэтым працэсе была змена правапісу, вынікам якой стаў агульны («узаемны») агульнаславянскі правапіс. Пазней ён прапанаваў граматыку, заснаваную на лінгвістычным параўнанні пяці асноўных тагачасных славянскіх моў: рускай, польскай, чэшскай, сербскай і стараславянскай.
У ХХ стагоддзі з’явілася некалькі новых праектаў, пераважна чэшскіх аўтараў. У той час як папярэднія праекты ў асноўным былі акадэмічнымі экстрапаляцыямі, прастата таксама стала праблемай. Некаторыя праекты, такія як Neposlava Усевалада Чэшыхіна, Slavski Багуміла Холі і Slovio Марка Эка, былі пад моцным уплывам эсперанта. З іншага боку, натуралістычны Mežduslavjanski jezik Ладзіслава Падмелі з 1950-х гадоў быў заснаваны пераважна на рускай мове, імаверна, праз палітычную рэчаіснасць таго часу.
Хаця большасць з вышэйзгаданых праектаў былі дбайна распрацаваны і выкарыстоўваліся ў розных публікацыях, яны былі ізаляванымі намаганнямі адасобленых людзей, і здаецца малаімаверным, што ў кагосьці з іх калі-небудзь быў значны лік паслядоўнікаў. Стагоддзе лічбавых тэхналогій адкрыла шмат новых магчымасцяў для міжславянскай. Перш за ўсё — рост магчымасцяў для ўзаемадзеяння з людзьмі ў іншых краінах, у спісах рассылкі, інтэрнэт-форумах і г. д. спарадзіў аднаўленне цікавасці да мовы, зразумелай славянам розных нацыянальнасцей. Па-другое, міжславянская мова больш не была сферай лінгвістаў і панславістаў, і цяпер кожны меў магчымасць падзяліцца сваімі ідэямі ў інтэрнэце. І па-трэцяе, дзякуючы новым сродкам камунікацыі аўтары больш не вымушаныя былі працаваць ізалявана. Такім чынам, у першыя гады 21-га стагоддзя мы назіраем зрух ад асабістых праектаў да сумесных праектаў з наступнай тэндэнцыяй да іх інтэграцыі. Першы сумесны праект называўся Slovo, існаваў у 2001-2002 гадах, але пасля быў спынены.
Сумесныя праекты мелі шэраг сур’ёзных пераваг перад асабістымі. Папярэднія праекты, якімі б якаснымі яны ні былі, заўсёды былі афарбаваныя этнічнай прыналежнасцю іх аўтараў, большасць з якіх традыцыйна былі чэхамі, славенцамі і харватамі. Упершыню сваю ролю пачалі адыгрываць таксама ўнёскі расійцаў, палякаў, сербаў і балгараў. Паколькі людзі розных нацыянальнасцяў шторазова кантактавалі паміж сабой і мелі доступ да адных і тых жа крыніц, з’явілася магчымасць зрабіць тое, што ніколі раней не рабілася, а менавіта стварыць міжславянскі слоўнік. Апрача таго, моўны праект, над якім працаваў калектыў, а не асобны аўтар, адразу меў у сваім распараджэнні зачаткавую супольнасць карыстальнікаў і палігон для тэставання.
Slovianski project быў пачаты ў сакавіку 2006 года, часткова ў адказ на вельмі штучны характар Slovio, у той час адзінай актыўнай сканструяванай мовы на славянскай аснове. Ён грунтаваўся на той жа канцэпцыі лінгвістычнага параўнання, якую таксама прымяніў Маяр-Зільскі. Былі ўлічаны ўсе жывыя славянскія мовы, якія маюць не менш за 1 мільён носьбітаў, такім чынам, што заходнеславянскія, усходнеславянскія і паўднёваславянскія атрымалі аднолькавую вагу. У першыя дні праекта аўтары эксперыментавалі з рознымі версіямі мовы. Slovianski-P (літара P спасылаецца на слова pidgin або prosti, славянскае слова «просты»), упершыню прапанаваны Андрэем Рэчнікам, а потым прыняты Габрыелем Свабодай, павінен быў стаць вельмі спрошчанай мовай, пабудаванай па тым жа прынцыпе, што і мовы піджын. Slovianski-N (літара N расшыфроўваецца як «натуралізм»), ініцыяваны Янам ван Стэнбергенам і пазней развіты Ігарам Паляковым, быў заснаваны на ўсім агульным для славянскіх моў, у тым ліку на іх сістэме склонаў. Нарэшце, Slovianski-S (літара S расшыфроўваецца як «схематызм») — спроба Габрыеля Свабоды (GS-Slovianski) і Ігара Палякова (Slovjanskaj) стварыць мову, якая б спалучала схематызм з натуралізмам. Усе тры яны працавалі як асобныя роднасныя праекты, або «дыялекты», заснаваныя на розных граматычных мадэлях, але падзяляючы адну арфаграфію, фаналогію і лексіку. Паступова ад Slovianski-S і Slovianski-P адмовіліся, і ў 2009 годзе было вырашана, што Slovianski-N будзе насіць назву Slovianski, а Slovianski-P працягне існаваць як яго спрошчаная версія, карысная для зносін з балгарамі, македонцамі і неславянамі.
Тым часам былі распачатыя асобныя намаганні, каб пераадолець разрыў паміж Slovianski і Slovio шляхам аб’яднання (мадыфікаванай формы) граматыкі Slovianski з вялікім слоўнікам Slovio. У 2008 годзе расіец Гэлерык прапанаваў Rozumio, пра што напісаў:
Rozumio — гэта не мова, а хутчэй спроба аб’яднаць дзве славянскія дапаможныя штучныя мовы Slovio і Slovianski. Мова заснаваная на Slovio, і ўсё ж можа разглядацца як адменнік Slovianski у яго прымітыўнай форме.
Гэтую ж ідэю падхапілі ў лютым 2009 года Стывен Радзікоўскі, Андрэй Марачэўскі і Міхал Баравічка, калі яны пачалі новы праект, спачатку названы Slavju Slovio („Славянскае Словія“), а неўзабаве названы Slovioski. У адрозненне ад Rozumio, Slovioski хутка развіўся ў асобны моўны праект. Першапачатковая ідэя заключалася ў тым, каб замяніць граматыку Slovio на больш натуралістычную, але ў асноўным прытрымлівацца слоўніка Slovio. Гэтак жа, як Slovianski, Slovioski меў тры версіі, або «ўзроўні»: Prostij Slovioski, Srednij Slovioski і Polnij Slovioski. Апошні быў практычна ідэнтычны Slovianski. У 2010 годзе Srednij Slovioski быў скасаваны, слоўнік Slovio пакінуты, а сам Slovioski быў перайменаваны ў міжславянскую.
На ўсе версіі Slovianski і Slovioski вынікае, што на іх моцна паўплывала меркаванне, што дапаможная мова павінна быць простай. Нават у Slovianski-N – нягледзячы на род і склон – была вельмі спрошчаная сістэма скланення назоўнікаў і спражэння дзеясловаў. Аднак абодва праекты дэманстравалі ўсё большую тэндэнцыю да перавагі натуральных рашэнняў перад прастатой. У выніку натуралістычны элемент канчаткова ўзяў верх у абодвух праектах. Гэты зрух у бок натуралізму яшчэ больш узмацніўся пасл я таго, як на сцэну выйшаў новы праект: Novoslovienskij („Новаславенскі“), апублікаваны ў 2010 годзе Войцехам Мэрункам. У адрозненне ад Slovianski і Slovioski, яна грунтавалася непасрэдна на стараславянскай мове, якую спрабавала мадэрнізаваць, спрасціўшы яе арфаграфію і пашырыўшы яе сучаснай лексікай, узятай з Slovianski, захоўваючы пры гэтым архаічныя элементы, такія як множны і парны прошлы час.
З таго часу ўсе тры праекты цесна супрацоўнічалі адзін з адным, і ў 2011 годзе Medžuslovjanski («Міжславянскі») быў абраны агульным псеўданімам. Плёнам гэтага супрацоўніцтва сталі, між іншым, агульны слоўнік, агульны навінавы партал і агульная вікі. Паколькі акцэнт усё больш ссоўваўся ад прастаты да гнуткасці, Slovianski ператварыўся з мовы з фіксаванымі правіламі ў больш гнуткую мову з прататыпам арфаграфіі, якую можна было лёгка пераўтварыць у адпаведнасці з патрэбамі, двума рознымі граматычнымі ўзроўнямі і рознымі магчымасцямі для прыхарошвання. Гэтая шматузроўневая граматыка ўключала вельмі спрошчаную мадэль граматыкі, Славіянта, распрацаваную для замены як Slovianski-P, так і Просты Славіёскі, а таксама больш пашыраную граматыку, заснаваную на Slovianski, Новаславенскі і іншых старых праектаў, і накіраваны на іх інтэграцыю. На той момант «Славіёскі» спыніў сваё існаванне як асобны праект.
На працягу наступных гадоў Medžuslovjanski і Novoslovienskij (неўзабаве перайменаваныя ў Novoslověnsky) паступова збліжаліся адзін з адным. Іх супольнасці карыстальнікаў складаліся ў асноўным з адных і тых жа людзей, якія часта змешвалі элементы абодвух праектаў. У выніку большасць адрозненняў паміж абодвума праектамі знікла натуральным чынам.
1 і 2 чэрвеня 2017 г. у Стара-Месце каля Угерске-Градзіштэ ў Чэхіі адбылася Першая канферэнцыя па міжславянскай мове (CISLa 2017), якая стала часткай чацвёртага фестывалю «Дні славянскай культуры». Канферэнцыя, у якой прынялі ўдзел 64 чалавекі з 12 розных краін, стала найважнейшай тычкай у гісторыі міжславянскай мовы, паколькі ўпершыню яна была скарыстаная падчас афіцыйнага публічнага мерапрыемства. Гэта таксама была ўнікальная нагода для праверкі мовы: большасць прэзентацый і дыскусій або вяліся на міжславянскай мове, або паслядоўна перакладаліся на міжславянскую, і гэтага аказалася дастаткова, каб усе славянскія ўдзельнікі – у тым ліку палякі і балгары – разумелі практычна ўсё. Адметным і даволі нечаканым пабочным эфектам стала тое, што некалькі ўдзельнікаў, якія ніколі не вывучалі міжславянскую мову, раптам пачалі на ёй размаўляць падчас канферэнцыі.
Яшчэ адным вынікам канферэнцыі стала тое, што галоўныя аўтары абодвух праектаў Ян ван Стэнберген і Войцех Мэрунка вырашылі цалкам з’яднаць свае праекты, бо працаваць з двума падобнымі, але не ідэнтычнымі стандартамі стала нязручна. Адразу пасля канферэнцыі яны стварылі камісію з трох іншых вольных носьбітаў міжславянскай мовы (Раберта Ламбіна, Міхала Свата і Паўла Скрылева), задачай якой было выявіць і ліквідаваць усе адрозненні паміж абедзвюма граматыкамі. Да канца ліпеня гэта задача была выканана. Пасля з’яднання назва мовы стала Medžuslovjansky.
З гэтага моманту новая, адзіная міжславянская мова перажыла хуткі рост. У тым жа годзе быў заснаваны навуковы часопіс Slovjani.info, артыкулы якога пісаліся на міжславянскай мове або суправаджаліся анатацыямі на міжславянскай мове. У маі 2018 года ў Чэхіі адбылася другая канферэнцыя, у якой прынялі ўдзел 67 чалавек. У гэты ж перыяд міжславянская была прадстаўленая на некалькіх міжнародных канферэнцыях, у прыватнасці, у Падгорыцы, Познані, Лодзі і Маскве.
Яшчэ адна тычка адбылася ў верасні 2019 года, калі на 76-м Венецыянскім кінафестывалі адбылася прэм’ера фільма Вацлава Маргоўла [Размаляваная птушка] 4 _(па матывах аднайменнага рамана Ежы Касінскага). Каб стварыць уражанне неакрэсленай славянскай краіны, большасць дыялогаў напісана на міжславянскай мове. Фільм быў высока ацэнены крытыкамі, атрымаў мноства ўзнагарод і стаў чэшскім кандыдатам на прэмію «Оскар» у 2020 годзе. Пасля чэшскай прэм’еры фільма адбылася Міжславянская міні-канферэнцыя ў Празе.
Розгалас у другой палове 2019 года выклікаў велізарнае пашырэнне міжславянскай супольнасці. На працягу шасці месяцаў асноўнае месца сустрэчы ў Facebook вырасла з 1900 да 9000 удзельнікаў са 100 краін.