Przejdź do głównej zawartości

Rzeczowniki

Automatyczne tłumaczenie
Ten artykuł został przetłumaczony automatycznie i może zawierać błędy. Zapewnienie tłumaczenia w ponad dziesięciu językach to trudne zadanie i czekamy na Twoją pomoc. Skontaktuj się z nami na Discord, ​​jeśli chcesz pomóc nam poprawić jakość naszych tłumaczeń. Alternatywnie możesz zasugerować poprawki bezpośrednio przez GitHub.

Podobnie jak większość języków słowiańskich, rzeczowniki w języku intersłowiańskim mają trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński, nijaki), dwie liczby (liczba pojedyncza, mnoga) i siedem przypadków (mianownik, biernik, dopełniacz, celownik, instrumentalny, miejscownik, wołacz). Wołacz, używany do bezpośredniego zwracania się do osoby lub przedmiotu, w rzeczywistości nie jest przypadkiem rzeczywistym, ponieważ zachowuje się znacznie inaczej niż inne przypadki: występuje tylko w liczbie pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego, nigdy nie wpływa na przymiotniki ani zaimki i ma nie ma nic wspólnego z składniową strukturą zdania.

Należy unikać długich i skomplikowanych paradygmatów, ale nie można uniknąć rozróżnienia między kilkoma różnymi klasami słów. Zasadniczo język międzysłowiański ma trzy deklinacje:

  • Pierwsza deklinacja obejmuje wszystkie rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na spółgłoskę, a także rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -o lub -e.
  • Druga deklinacja obejmuje wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego na -a.
  • Trzecia deklinacja wszystkich rzeczowników rodzaju żeńskiego na spółgłoskę.
  • Opcjonalna czwarta („atematyczna”) deklinacja jest omówiona poniżej.

W ramach pierwszej deklinacji wyróżniamy trzy typy. Ta różnica dotyczy tylko mianownika, biernika i wołacza:

  • Rodzaj męski ożywiony (zwierzęta i osoby płci męskiej): biernik jest zawsze identyczny z dopełniaczem
  • Rodzaj męski nieożywiony (wszystkie pozostałe rzeczowniki rodzaju męskiego): biernik jest zawsze identyczny z mianownikiem
  • Nijakie: mianownik, biernik i wołacz są zawsze identyczne

Inne rozróżnienie dotyczy twardych i miękkich wzorów deklinacji. Rzeczowniki miękkotematowe to te których temat(część wyrazu, która nie zmienia się w trakcie odmiany) kończy się na š, ž, č, c, j, lj lub nj. Z reguły po miękkim temacie -o i -y końcówki przechodzą w -e,(np. natomiast -ě przechodzi w -i.

Podstawowe zakończenia przedstawiono w poniższych tabelach. Formy w nawiasach są używane w przypadku rzeczowników miękkotematowych. Zakończenia zerowe są oznaczone -Ø:

I deklinacjaIIIII
m.
(żywotny)		m.
(nieżywotny)		n.ż.
m.-Ø-o (-e)-a-Ø
b.-a-Ø-u
d.-a-y (-e)-i
c.-u-ě (-i)-i
n.-om (-em)-oju (-eju)-ju
msc.-u-ě (-i)-i
w.-e (-u)-o (-e)-o-i

W słowniku podawana jest tylko płeć wyrazów. Z tego powodu poniższe przykłady są pogrupowane według płci, a nie według deklinacji.

Deklinacja rzeczowników rodzaju męskiego​

Praktycznie wszystkie rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na spółgłoskę. Zasadniczo istnieje tylko jeden wzór deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego, ale należy pamiętać o kilku rzeczach:

  • W przypadku rzeczowników ożywionych (zwierzęta i osoby płci męskiej) biernik jest zawsze identyczny z dopełniaczem, natomiast w przypadku przedmiotów nieożywionych biernik jest identyczny z mianownikiem.
  • Po miękkiej spółgłosce końcówki -om, -ov i -y są zmieniane na -em, -ev, -e.
  • Rzeczowniki ożywione mają końcówkę mianownika liczby mnogiej -i zamiast końcówki -y/-e rzeczowników nieożywionych.

Cztery przykłady: brat „brat”, dom „dom”, muž „mężczyzna”, kraj „kraj”.

poj.lm.
m.bratbrati
b.bratabratov
d.bratabratov
c.bratubratam
n.bratombratami
msc.bratubratah
w.bratebrati

Uwagi:

  • Miejscownik (na kim?,na czym?) liczby pojedynczej jest tym, gdzie języki słowiańskie różnią się najbardziej. Zalecane zakończenie to -u (tj. takie samo jak celownik), które w większości języków występuje przynajmniej w niektórych przypadkach. Alternatywnie możliwe jest również użycie -ě po twardych spółgłoskach i -i po miękkich spółgłoskach (np. bratě, muži).
  • W wołaczu k, g i h stają się č, ž i š przed e: člověk → člověče, Bog → Bože.
  • Słowa na -ec mają końcówkę wołacza -če zamiast oczekiwanego -cu: otec → otče.
  • Niektóre rzeczowniki zakończone na twardą spółgłoskę mają w ortografii naukowej miękką spółgłoskę, np. gosť „gość”, lěkaŕ „lekarz, lekarz”. Dopuszczalny jest zarówno twardy, jak i miękki wzór deklinacji: d.lm. gostov lub gostev.
  • Słowa na -anin tracą morfem -in- w liczbie mnogiej: m.poj. Slovjanin, d.poj. Slovjanina, ale: m.lm. Slovjani, d.lm. Slovjanov.
  • W -a występuje kilka słów oznaczających osoby płci męskiej, np. sluga „sługa”, kolega „kolega”, sudja „sędzia” itp. W liczbie mnogiej są one odmieniane jak brat lub muž, ale w liczbie pojedynczej naśladują wzór drugiej deklinacji.

Deklinacja rzeczowników rodzaju nijakiego​

Rzeczowniki rodzaju nijakiego kończą się na -o (rdzenie twarde) lub -e (rdzenie miękkie). Z wyjątkiem mianownika / biernika i dopełniacza liczby mnogiej, ich odmiana jest identyczna z odmianą [nieożywionych rzeczowników rodzaju męskiego] 3. Proszę zanotować:

  • Biernik jest zawsze identyczny z mianownikiem.
  • Na mianownik/biernik i instrumentalną liczbę pojedynczą wpływa zasada o/e .
  • Jeśli chodzi o miejscownik liczby pojedynczej, to, co dotyczy rzeczowników rodzaju męskiego, dotyczy także rzeczowników rodzaju nijakiego: zamiast -u można również napisać -ě po twardej spółgłosce lub -i po miękkiej spółgłosce.
  • Rzeczowniki rodzaju nijakiego nie mają wołacza odrębnego od mianownika.
  • W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowniki rodzaju nijakiego pierwszej deklinacji mają zerową końcówkę -Ø. W przypadkach, gdy prowadzi to do niemożliwych zbitek spółgłosek, -e- jest wstawiane przed -j lub po miękkiej spółgłosce, albo -o- między twardymi spółgłoskami: okno → okon, morje → morej.

Istnieje również specjalna grupa rzeczowników rodzaju nijakiego z końcówką -e (w ortografii naukowej: -ę), na przykład ime „imię” (rdzeń: imen-) i tele „cielę” (rdzeń: telęt-). Zawiera również kilka słów o -o, na przykład nebo „niebo” (rdzeń: nebes-). W staro-cerkiewnosłowiańskim należeli do specjalnej deklinacji, która obecnie zanikła w większości języków. Można je odmieniać jak zwykłe rzeczowniki rodzaju nijakiego (tak jakby ich mianowniki to imeno i teleto), można je też odmieniać zgodnie z bardziej archaiczną deklinacją atematyczną.

Ponieważ zwykle nie rozróżniamy ę i e, warto pamiętać, że rzeczownik kończący się na -e jest zawsze rodzaju nijakiego i jako reguła, gdy ten -e jest poprzedzony przez:

  • m, to pierwiastek to -men-: ime, gen. imena
  • twarda spółgłoska, wtedy rdzeń to -et-: tele, d. teleta (rzeczowniki z tej grupy zwykle odnoszą się do dzieci lub młodych zwierząt)
  • miękka spółgłoska, wtedy rdzeń to -Ø-: morje, lm. morja (innymi słowy, rzeczownik -o objęty regułą o/e)

Co do reszty, deklinacja jest zawsze regularna. Trzy przykłady: slovo „słowo”, morje „morze”, ime „nazwa”.

poj.lm.
m.slovoslova
b.slovoslova
d.slovaslov
c.slovuslovam
n.slovomslovami
msc.slovuslovah
w.slovoslova

Deklinacja rzeczowników rodzaju żeńskiego​

Większość rzeczowników rodzaju żeńskiego ma końcówkę -a i dlatego należy do drugiej deklinacji. Ponownie rozróżniamy twarde i miękkie tematy. W przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego różnice między deklinacją twardą i miękką nie są jedynie kwestią zastosowania zasady o/e. Z reguły końcówki -y i -ě po twardej spółgłosce stają się -e i -i po miękkiej spółgłosce (czyli są „odwrócone”).

Podobnie jak w przypadku rzeczowników rodzaju nijakiego, zakończenie zerowe w dopełniaczu liczby mnogiej może wymagać wstawienia samogłoski epentetycznej -e- lub -o-.

Kilka słów z -i również należy do tej grupy (na przykład pani, które jest odmieniane tak jakby mianownikiem liczby pojedynczej był *panja).

Odmiana -a obejmuje również szereg rzeczowników rodzaju męskiego z końcówką -a odnoszącą się do osób płci męskiej, np. sluga „sługa” i sudja „sędzia”. Są odmieniane jak žena lub zemja w liczbie pojedynczej, ale w liczbie mnogiej są zgodne ze wzorem rzeczowników rodzaju męskiego ożywionego: m.poj. sluga, d.poj. slugy, m.lm. slugi, d.lm. slugov, itd.

Kolejną grupą rzeczowników rodzaju żeńskiego są rzeczowniki zakończone na spółgłoskę. Tworzą trzecią deklinację. Większość rzeczowników tej kategorii kończy się na -ost.

Przykłady: žena „kobieta”, zemja „ziemia”, kost „kość”.

poj.lm.
m.ženaženy
b.ženuženy
d.ženyžen
c.ženěženam
n.ženojuženami
msc.ženěženah
w.ženoženy

Atematyczna deklinacja​

Poza wymienionymi powyżej regularnymi deklinacjami, język staro-cerkiewno-słowiański miał również inny typ deklinacji, tzw. deklinację atematyczną. Rzeczowniki tego typu przeszły różne drogi we współczesnych językach słowiańskich, przeważnie łącząc się w jeden lub więcej regularnych typów deklinacji. Projekty międzysłowiańskie wybierają różne podejścia do tej grupy, ale niektóre z nich ją zachowują.

Ten typ deklinacji obejmuje rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, ale najliczniejsze wśród nich są rzeczowniki rodzaju nijakiego. Można wyróżnić następujące podtypy:

  • rzeczowniki rodzaju męskiego na -en, niewielka grupa zawierająca m.in. kamen „kamień” i koren „korzeń”
  • rzeczowniki rodzaju nijakiego na -me/-men-, zawierające liczne rzeczowniki typu ime „imię”, rame „ramię”, brěme „ciężar”
  • rzeczowniki rodzaju nijakiego na -e/-et-, odnoszące się do dzieci i młodych zwierząt, np. tele „cielę”, prase „prosię”
  • rzeczowniki rodzaju nijakiego na -o/-es-, grupa zaledwie kilku wyrazów, np. nebo „niebo”
  • rzeczowniki rodzaju żeńskiego na -ov, np. crkov „kościół”, mrkov „marchewka”
  • rzeczowniki rodzaju żeńskiego na -i/-er-, zawierające tylko dwa rzeczowniki: mati „matka” i doči „córka”
poj.lm.
m.kamenkameni
b.kamenkameni
d.kamenekamenev
c.kamenikamenam
n.kamenemkamenami
msc.kamenikamenah
w.kamenkameni

Całej deklinacji atematycznej można uniknąć, odmieniając te słowa zgodnie z regularnymi deklinacjami, tak jak robi to większość innych języków słowiańskich. W tym wypadku:

  • kamenj jest odmieniane jak zwykły rzeczownik rodzaju męskiego (d. kamenja, c. kamenju)
  • ime i tele są odmieniane jak slovo, tak jakby ich mianowniki to imeno i teleto: d. imena, teleta, c. imenu, teletu
  • nebo jest również odmieniane jak slovo (d. neba, c. nebu)
  • crkov jest odmieniane jak kost (d. crkvi); zamiast crkov można również użyć formy crkva, która jest odmieniana lke žena (d. crkvy, c. crkvě)
  • mati jest odmieniane jak kost: d./c. materi

Rzeczowniki nieregularne​

Międzysłowiański jest utrzymywana tak regularnie, jak to tylko możliwe, ale kilku przypadków nieprawidłowości nie da się uniknąć bez przeciwstawienia się naturalizmowi. Następujące rzeczowniki mają nieregularną liczbę mnogą (wszystkie cztery odmieniają się jak rzeczownik żeński typu kost):

  • člověk (m.) „człowiek, osoba”, lm. ljudi „ludzie”
  • děte (d. děteta lub dětete) (n.) „dziecko”, lm. děti „dzieci”
  • oko (n.) „oko”, lm. oči „oczy”
  • uho (n.) „ucho”, lm. uši „uszy”

Można również używać zwykłych form liczby mnogiej (člověki, oka itp.), ale niektóre z nich brzmią bardzo dziwnie dla słowiańskiego ucha, mimo że i tak zostaną zrozumiane.

Rzeczowniki nieodmienne​

Zapożyczone słownictwo międzynarodowe kończące się na -e, -i lub -u (np. alibi, hobi, intervju, kafe, kakao, kliše, menju, tabu, taksi) oraz skróty są nieodmienne. Dodawanie końcówek przypadków i tak nie jest niemożliwe, ale w takim przypadku najlepiej oddzielić je od rzeczownika apostrofem: togo alibi’a, te intervju’y, tyh taksi’ov, itd.

Informacje prawne
This article has been republished with the permission of its original author, Jan van Steenbergen.