Zaimki

Zaimki osobowe i zwrotne

Zaimki osobowe mają sześć przypadków — takie same, jak rzeczowniki, ale bez wołacza. Zaimek zwrotny sebe odmienia się jak ty, tebe, ..., jedyna różnica polega na tym, że nie ma on mianownika.

Formy w nawiasach są formami klitycznymi, czyli są słabsze i zawsze nieakcentowane. Se używa się w czasownikach zwrotnych: Ja myju se "Myję się". Jeśli trzeba podkreślić, używa się dłuższej formy: Ja myju jedino sebe "Myję tylko siebie". Po przyimku lepiej używać dłuższych form: k mně, za tebe.

liczba pojedyncza

	Pierwsza osoba	Druga osoba	Trzecia osoba
			m.	n.	ż.
m.	ja	ty	on	ono	ona
b.	mene (me)	tebe (te)	jego (go)		ju
d.	mene	tebe	jego		jej
c.	mně (mi)	tobě (ti)	jemu (mu)		jej
n.	mnoju	toboju	jim		jeju
msc.	mně	tobě	jim		jej

liczba mnoga

	Pierwsza osoba	Druga osoba	Trzecia osoba
			m.o.	inne
m.	my	vy	oni	one
b.	nas	vas	jih	je
d.				jih
c.	nam	vam	jim
n.	nami	vami	jimi
msc.	nas	vas	jih

Zwrotne

m.	—
b.	sebe (se)
d.	sebe
c.	sobě (si)
n.	soboju
msc.	sobě

Uwagi

Po przyimku wszystkie zaimki trzeciej osoby mają prefiks n-: jego > do njego; jim > pri njim, itd. (z tego powodu formy miejscownika jim, jej i jih nigdy nie są używane, ponieważ miejscownik zawsze poprzedza przyimek)

Jeśli jesteście ciekawi, jak te formy odnoszą się do języków słowiańskich, możecie zobaczyć ich porównanie tutaj.

Kilka dodatkowych uwag dotyczących użycia:

• Ponieważ nie wszystkie końcówki czasowników są jednakowo oczywiste dla wszystkich użytkowników języków słowiańskich, nie zaleca się pomijania zaimków osobowych, gdy są one podmiotem zdania. Lepiej powiedzieć ja čitaju niż tylko čitaju, chociaż to drugie również nie jest niepoprawne.
• Przyimki mogą rządzić dowolnym przypadkiem oprócz mianownika, w zależności od ich użycia w językach słowiańskich.
• Zaimek on odnosi się do każdego rzeczownika rodzaju męskiego, a nie tylko do istot płci męskiej. Podobnie zaimek ona odnosi się do każdego rzeczownika rodzaju żeńskiego, a nie tylko do istot płci żeńskiej.
• Podobnie jak wszystkie naturalne języki słowiańskie, międzysłowiański posiada rozróżnienie T-V, co oznacza, że vy jest uniwersalnym zaimkiem drugiej osoby dla obu liczb, podczas gdy druga osoba liczby pojedynczej ty jest używana tylko do zwracania się do przyjaciół, krewnych i dzieci.
• Zaimek zwrotny może być również używany jako zaimek wzajemny: Oni bijut se może oznaczać "Oni biją się", ale częściej ma znaczenie: "Oni biją jeden drugiego". Aby jaśniej wyrazić znaczenie "jeden drugiego", można dodać formułę jedin drugogo, na przykład: Oni bijut se jedin drugogo.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki, z wyjątkiem zerowej końcówki w rodzaju męskim liczby pojedynczej. Formy są następujące:

• moj, moja, moje — mój, moja, moje
• tvoj, tvoja, tvoje — twój, twoja, twoje
• naš, naša, naše — nasz, nasza, nasze
• vaš, vaša, vaše — wasz, wasza, wasze
• svoj, svoja, svoje — swój, swoja, swoje

W trzeciej osobie najczęściej używa się dopełniacza odpowiedniego zaimka osobowego: jego, jej, jih. Te formy się nie odmieniają. Alternatywnie można również używać następujących form, które odmieniają się jak przymiotniki:

• jegov, jegova, jegovo — jego
• jejin, jejina, jejino — jej
• jihny, jihna, jihno — ich

Kiedy właściciel jest również podmiotem zdania, używa się zaimka zwrotnego svoj, niezależnie od tego, czy podmiot jest w trzeciej osobie czy nie: Ja myju svoje avto "Myję swój samochód". Zwróć uwagę na różnicę w znaczeniu, gdy zaimek zwrotny odnosi się do podmiotu w trzeciej osobie:

• Pjotr dal Ivanu svoju knigu — Piotr dał Iwanowi swoją [= Piotra] książkę
• Pjotr dal Ivanu jegovu knigu — Piotr dał Iwanowi jego [= Iwana] książkę

Istnieją również pytające, określone i nieokreślone zaimki dzierżawcze: čij (czyj), ničij (niczyj), něčij (czyjś) itd. Odmienia się je jak moj. Aby poznać inne formy, zobacz rozdział o wyrazach współzależnych.

Podobnie jak przymiotniki, zaimki dzierżawcze zgadzają się z rzeczownikiem, który określają, w rodzaju, liczbie i przypadku. Z wyjątkiem rodzaju męskiego w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej, ich odmiana jest identyczna z odmianą przymiotników: moj, tvoj, naš, vaš, svoj i čij — jak svěži; jegov, jejin i jihny — jak dobry):

liczba pojedyncza

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	moj		moje	moja
b.	mojego	moj		moju
d.	mojego			mojej
c.	mojemu			mojej
n.	mojim			mojeju
msc.	mojem			mojej

liczba mnoga

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	moji	moje
b.	mojih
d.	mojih
c.	mojim
n.	mojimi
msc.	mojih

Zaimki wskazujące

Podstawowym zaimkiem wskazującym jest toj (ten, tamten), i należy go używać, gdy nie ma potrzeby wyraźnego rozróżniania "ten tutaj" i "tamten tam".

Jeśli potrzebujemy być bardziej precyzyjni, najprostszym rozwiązaniem jest użycie tutoj dla "ten" i tamtoj dla "tamten, ów". Odmieniają się one w następujący sposób:

liczba pojedyncza

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	toj		to	ta
b.	togo	toj		tu
d.	togo			toj
c.	tomu			toj
n.	tym			toju
msc.	tom			toj

liczba mnoga

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	ti	te
b.	tyh
d.	tyh
c.	tym
n.	tymi
msc.	tyh

Uwagi

1. Mniej prostym, ale historycznie dokładniejszym jest następujące trzyskładowe rozróżnienie: sej (ż. sa, n. se) dla "ten", toj dla "tamten" i onoj dla "tamten tam". Należy pamiętać jednak, że sej praktycznie zniknął z większości współczesnych języków, z wyjątkiem kilku skamieniałych pozostałości. Dlatego może nie być zawsze zrozumiały.
2. Inny zaimek wskazujący to ov, oznaczający to samo co sej. Jednak jego znaczenie bardzo różni się w współczesnych językach.
3. Tutoj, tamtoj, ov i onoj odmieniają się jak toj.
4. Zamiast form liczby mnogiej tyh, tym i tymi czasami można spotkać těh, těm i těmi.

Zaimki względne

Najczęściej używanym zaimkiem względnym jest ktory. Odmienia się on jak zwykły przymiotnik. Alternatywnie można używać południowosłowiańskiego koj (odmienianego jak moj). Ich znaczenia są identyczne i mogą być używane zamiennie.

Trzecim wariantem jest bardziej archaiczne iže – używane w mianowniku dla wszystkich rodzajów, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej; w innych przypadkach odmienia się jak forma zaimka osobowego on/ona/ono z sufiksem -že: jegože (m.d. poj.), jemuže (m.c. poj.) itd.

Zaimki pytające

Zaimkami pytającymi są kto (kto) oraz čto (lub što) (co). Odmieniają się one następująco:

	kto?	co?
m.	kto	čto
b.	kogo
d.		čego
c.	komu	čemu
n.	kym	čim
msc.	kom	čem

Zaimki pytające - to koj (odmienia się jak moj) (jaki) (zamiast niego można również używać ktory), zaimek dzierżawczy čij (czyj) (patrz wyżej) oraz przymiotnik kaky (jaki).

Zaimki nieokreślone

To duża grupa zaimków i określeń, większość z których jest regularnie tworzona od zaimków pytających. Istnieje kilka kategorii:

• Dotyczące wszystkich przedmiotów (uniwersalne) (vs-): vsi lub vsekto (wszyscy, każdy), vse lub vsečto (wszystko); ves (ż. vsa, n. vse (cały, wszystek; wszyscy)); cěly (cały, wszystek); vsaky (każdy, wszelki); vsekaky (wszelkiego rodzaju, wszystkich rodzajów); vsečij (należący do wszystkich).

• Odnoszące się do braku przedmiotu (przeczące) (ni-): nikto (nikt), ničto (nic), nikoj, nijedin i nikaky (żaden), ničij (niczyj).

• Dotyczące jednego nieokreślonego przedmiotu (ně-): někto (ktoś), něčto (coś), někoj (jakiś), někaky (jakiegoś rodzaju), něčij (czyjś).

• Które dotyczą kilku nieokreślonych przedmiotów (poně–): poněkoj (pewne, kilka), poněkaky (kilku rodzajów).

• Dotyczące dużej grupy przedmiotów: mnogy (liczny, mnogie).

• Dotyczące dowolnego członka grupy (-koli, -nebud, libo-): ktokoli, libokto, kto-nebud (ktokolwiek, ktoś), čtokoli, libočto, čto-nebud (cokolwiek); kojkoli, libokoj, koj-nebud (jakikolwiek), kakykoli, libokaky, kaky-nebud (jakiegokolwiek rodzaju); čijkoli, libočij, čij-nebud (czyjkolwiek). Do oznaczenia obojętności można użyć przysłówka bylo: bylo kto (ktokolwiek, obojętnie kto), bylo čto (cokolwiek, obojętnie co) itd.

• Dotyczące innego przedmiotu grupy (in-): inokto (ktoś inny), inočto (coś innego), iny (inny), inočij (czyjś inny).

Vsekto, nikto, něčto, čtokoli itp. odmieniają się jak kto i čto. Podobnie nikoj, něčij itp. odmieniają się jak koj i čij (a więc jak moj). Ves (cały) odmienia się w następujący sposób:

liczba pojedyncza

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	ves		vse	vsa
b.	vsego	ves		vsu
d.	vsego			vsej
c.	vsemu			vsej
n.	vsim			vseju
msc.	vsem			vsej

liczba mnoga

	m. (żywotny)	m. (nieżywotny)	n.	ż.
m.	vsi	vse
b.	vsih
d.	vsih
c.	vsim
n.	vsimi
msc.	vsih

Przysłówki zaimkowe

Jednym z najlepszych wynalazków Zamenhofa była jego tabela słów współzależnych, grupa wzajemnie powiązanych zaimków, przymiotników i przysłówków. Słowa te zostały zachowane w jak najbardziej regularnej formie, ale nie kosztem rozpoznawalności dla osób mówiących językami słowiańskimi. Niektóre praktycznie niemożliwe słowa zostały pominięte, a niektóre inne regularne formy zostały zastąpione formami, które są powszechne w językach naturalnych. Nieregularne formy (czyli te, które nie wyglądają tak, jak powinny według tabeli) zaznaczone są kursywą.

	pytanie k-	tutaj s-	tam t-	o tam on-	jakiś něk-	kilka poněk-	dowolny k-nebud, k-koli		żaden nik-	każdy vs-	inny in-
jaki?	koj	sej, tutoj	toj, tamtoj	onoj	někoj	poněkoj	koj-nebud	kojkoli	nikoj, nijedin	vsaky	iny
kto?	kto				někto	—	kto-nebud	ktokoli	nikto	vsekto, vsi	inokto
co?	čto	se	to	ono	něčto	poněčto	čto-nebud	čtokoli	ničto	vsečto, vse	inočto
ile?	koliko	seliko	toliko	onoliko	několiko	—	koliko-nebud	kolikokoli			—
czyj?	čij	—			něčij	—	čij-nebud	čijkoli	ničij	vsečij	inočij
jaki?	kaky	saky	taky	onaky	někaky	poněkaky	kaky-nebud	kakykoli	nikaky	vsaky	inaky
jak?	kako	sako	tako	onako	někako	poněkako	kako-nebud	kakokoli	nikako	vsako	inako
gdzie?	kde	sde, tu	tude, tam	onde	někde	poněkde	kde-nebud	kdekoli	nikde	vesde	inde
dokąd?	kamo	samo	tamo	onamo	někamo	—	kamo-nebud	kamokoli	nikamo	vsamo	inamo
kiedy?	kogda	segda, sejčas	togda	onogda	někogda	poněkogda	kogda-nebud	kogdakoli	nikogda	vsegda	inogda
dokąd?	kudy	sudy	tudy	onudy	někudy	—	kudy-nebud	kudykoli	nikudy	vsudy	inudy
skąd?	odkudy	odsudy	odtudy	odonudy	odněkudy	—	odkudy-nebud	odkudykoli	odnikudy	odvsudy	odinudy
po co (cel)?	čemu	—	tomu	—	něčemu	—	čemu-nebud	čemukoli	ničemu	—	—
dlaczego (przyczyna)?	začto	—	zato	—	zaněčto	—	začto-nebud	začtokoli	zaničto	—	—

Uwagi

• We wszystkich przypadkach, gdzie pojawia się koj, można używać ktory.
• We wszystkich przypadkach, gdzie pojawia się -gda, można używać -gdy.

Informacje prawne

This article has been republished with the permission of its original author, Jan van Steenbergen.