Назоўнікі

Аўтаматычны пераклад

Гэты артыкул быў аўтаматычна перакладзены і можа ўтрымліваць любыя памылкі. Забяспечыць пераклад больш чым на дзесяць моў — складаная задача, і мы з нецярпеннем чакаем вашай дапамогі. Калі ласка, звяжыцеся з намі на Discord, калі вы хочаце дапамагчы нам палепшыць якасць нашых перакладаў. Акрамя таго, вы можаце прапанаваць выпраўленні непасрэдна праз GitHub.

Як і большасць славянскіх моў, назоўнікі ў міжславянскай мове маюць тры граматычныя роды (мужчынскі, жаночы, ніякі), два лікі (адзіночны, множны) і сем склонаў (назоўны, вінавальны, родны, давальны, арудны, месны, клічны). Клічны склон, які выкарыстоўваецца для непасрэднага звароту да асобы або прадмета, насамрэч не з’яўляецца рэальным склонам, бо паводзіць сябе значна інакш, чым іншыя склоны: ён існуе толькі ў адзіночным ліку назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду, ніколі не ўплывае на прыметнікі ці займеннікі і мае нічога агульнага з сінтаксічнай будовай сказа.

Варта пазбягаць доўгіх і складаных парадыгмаў, але мы не можам пазбегнуць адрознення паміж некалькімі рознымі класамі слоў. У асноўным міжславянскае мае тры склоны:

• Да першага скланення адносяцца ўсе назоўнікі мужчынскага роду, якія заканчваюцца на зычны, а таксама назоўнікі ніякага роду, якія заканчваюцца на -o або -e.
• Да другога скланення адносяцца ўсе назоўнікі жаночага роду на -a.
• Трэцяе скланенне ўсе назоўнікі жаночага роду на зычны.
• Неабавязковы чацвёрты („атэматычны”) склон абмяркоўваецца ніжэй.

У межах першага скланення мы адрозніваем тры тыпы. Гэта адрозненне датычыцца толькі назоўнага, вінавальнага і клічнага склонаў:

• Мужчынскі род адушаўлёных (жывёлы і асобы мужчынскага полу): вінавальны склон заўсёды супадае з родным
• Неадушаўлёныя мужчынскага роду (усе астатнія назоўнікі мужчынскага роду): вінавальны склон заўсёды супадае з назоўным
• Ніякі род: назоўны, вінавальны і клічны заўсёды аднолькавыя

Яшчэ адрозніваюць цвёрдыя і мяккія склонавыя мадэлі. Мяккія сцеблы - гэта сцеблы, якія заканчваюцца на š, ž, č, c, j, lj або nj. Як правіла, пасля мяккай асновы -o і -y канчатка становяцца -e, -ě становіцца -i.

Асноўныя канчаткі паказаны ў табліцах ніжэй. Формы ў дужках выкарыстоўваюцца пасля мяккіх асноваў. Нулявыя канчаткі пазначаны -Ø:

Адзіночны лік

	I скланенне			II	III
	м.р. (адушэўлены)	м.р. (неадушаўлены)	н.р.	ж.р.
наз.	-Ø		-о (-е)	-а	-Ø
він.	-а	-Ø		-у
род.	-а			-ы (-е)	-и
дав.	-у			-є (-и)	-и
тв.	-ом (-ем)			-оју (-еју)	-ју
мес.	-у			-є (-и)	-и
кліч.	-е (-у)		-о (-е)	-о	-и

Множны лік

	I скланенне			II	III
	м.р. (адушэўлены)	м.р. (неадушаўлены)	н.р.	ж.р.
наз.	-и	-ы (-е)	-а	-ы (-е)	-и
він.	-ов (-ев)
род.	-ов (-ев)		-Ø	-Ø	-иј
дав.	-ам
тв.	-ами
мес.	-ах

У слоўніку падаецца толькі род слоў. Па гэтай прычыне прыклады ніжэй згрупаваны па роду, а не па склонах.

Скланенне назоўнікаў мужчынскага роду

Практычна ўсе назоўнікі мужчынскага роду заканчваюцца на зычны. У прынцыпе, для назоўнікаў мужчынскага роду існуе толькі адна склонавая схема, але трэба памятаць некалькі рэчаў:

• У выпадку адушаўлёных назоўнікаў (жывёл і асоб мужчынскага полу) вінавальны склон заўсёды супадае з родным склонам, у той час як у выпадку неадушаўлёных прадметаў вінавальны склон супадае з назоўным склонам.
• Пасля мяккага зычнага канчаткі -om, -ov і -y змяняюцца на -em, -ev, -e.
• Адушаўлёныя назоўнікі маюць канчатак -i у назоўным склоне множнага ліку замест канчатка -y/-e неадушаўлёных назоўнікаў.

Чатыры прыклады: брат „брат”, дом „дом”, муж „мужчына”, крај „краіна”.

адушэўлены (цвёрды)

	адз.л.	мн.л.
наз.	брат	брати
він.	брата	братов
род.	брата	братов
дав.	брату	братам
тв.	братом	братами
мес.	брату	братах
кліч.	брате	брати

адушэўлены (мягкі)

	адз.л.	мн.л.
наз.	муж	мужи
він.	мужа	мужев
род.	мужа	мужев
дав.	мужу	мужам
тв.	мужем	мужами
мес.	мужу	мужах
кліч.	мужу	мужи

неадушаўлены (цвёрды)

	адз.л.	мн.л.
наз.	дом	домы
він.	дом	домы
род.	дома	домов
дав.	дому	домам
тв.	домом	домами
мес.	дому	домах
кліч.	доме	домы

неадушаўлены (мягкі)

	адз.л.	мн.л.
наз.	крај	краје
він.	крај	краје
род.	краја	крајев
дав.	крају	крајам
тв.	крајем	крајами
мес.	крају	крајах
кліч.	крају	краје

Заўвагі:

• Месны склон адзіночнага ліку - гэта тое, дзе славянскія мовы найбольш адрозніваюцца. Рэкамендуецца канчатак -u (г.зн. такі ж, як давальны), які ў большасці моў сустракаецца прынамсі ў некаторых выпадках. Акрамя таго, можна выкарыстоўваць -ě пасля цвёрдых зычных і -i пасля мяккіх зычных (напрыклад, братє, мужи).
• У клічным склоне k, g і h становяцца č, ž і š перад e: чловєк → чловєче, Бог → Боже.
• Словы на -ec маюць клічны канчатак -če замест чаканага -cu: отец → отче.
• Некаторыя назоўнікі, якія заканчваюцца на цвёрды зычны, маюць у навуковым правапісе мяккі зычны, напр. гость „госць”, лєкарь „доктар, урач”. Яны могуць прытрымлівацца як цвёрдага, так і мяккага скланення: род.мн.л. гостов або гостев.
• Словы на -anin губляюць марфему -in- у множным ліку: наз.адз.л. Словјанин, род.адз.л. Словјанина, але: наз.мн.л. Словјани, род.мн.л. Словјанов.
• На -a ёсць некалькі слоў, якія абазначаюць асоб мужчынскага полу, напрыклад слуга «слуга», колега «калега», судја «суддзя» і г. д. У множным ліку яны скланяюцца як брат або муж, але ў адзіночным ліку яны прытрымліваюцца ўзору другога скланення.

Скланенне назоўнікаў роднага роду

Назоўнікі роднага роду заканчваюцца на -o (цвёрдая аснова) або -e (мяккая аснова). За выключэннем назоўнага / вінавальнага склонаў і роднага склону множнага ліку, іх флексія ідэнтычная флексіі неадушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду. Калі ласка, звярніце ўвагу:

• Вінавальны склон заўсёды тоесны назоўнаму.
• Правіла o/e уплывае на назоўны склон/вінавальны склон і інструментальны склон адзіночнага ліку.
• Што тычыцца меснага склону адзіночнага ліку, то тое ж, што і для назоўнікаў мужчынскага роду, адносіцца і да назоўнікаў ніякага роду: замест -u таксама можна пісаць -ě пасля цвёрдага зычнага або -i пасля мяккага зычнага.
• Назоўнікі ніякага роду не маюць клічнага склону, асобнага ад назоўнага.
• У родзе множнага ліку назоўнікі ніякага роду першага скланення маюць нулявы канчатак -Ø. У выпадках, калі гэта прыводзіць да немагчымых груп зычных, -e- устаўляецца перад -j або пасля мяккага зычнага, або -o- паміж цвёрдымі зычнымі: окно → окон, морје → мореј.

Існуе таксама асаблівая група назоўнікаў ніякага роду з канчаткам -e (у навуковай арфаграфіі: -ę), напрыклад име „імя” (аснова: imen-) і теле „цяля” (аснова: telęt-). Ён таксама ўключае некалькі слоў на -o, напрыклад небо «рай» (асноўная частка: nebes-). У стараславянскай мове яны належалі да асаблівага склону, які ў наш час знік у большасці моў. Яны могуць скланяцца як звычайныя назоўнікі ніякага роду (як калі б іх назоўнікі былі имено і телето), яны таксама могуць скланяцца паводле больш архаічнага атэматычнага склону.

Паколькі мы звычайна не адрозніваем ę і e, карысна памятаць, што назоўнік, які заканчваецца на -e, заўсёды мае родны род, і, як правіла, калі гэтаму -e папярэднічае:

• m, тады корань -men-: име, ген. имена
• цвёрды зычны, тады корань -et-: теле, род. телета (назоўнікам гэтай групы звычайна называюць дзяцей або маладых жывёл)
• мяккі зычны, тады корань -Ø-: морје, мн.л. морја (іншымі словамі, назоўнік -o, на які дзейнічае правіла o/e)

У астатнім жа скланенне заўсёды правільнае. Тры прыклады: слово „слова”, морје „мора”, име „імя”.

цвёрды

	адз.л.	мн.л.
наз.	слово	слова
він.	слово	слова
род.	слова	слов
дав.	слову	словам
тв.	словом	словами
мес.	слову	словах
кліч.	слово	слова

мягкі

	адз.л.	мн.л.
наз.	морје	морја
він.	морје	морја
род.	морја	мореј
дав.	морју	морјам
тв.	морјем	морјами
мес.	морју	морјах
кліч.	морје	морја

ę (ѧ)

	адз.л.	мн.л.
наз.	име	имена
він.	име	имена
род.	имене	имен
дав.	имени	именам
тв.	именем	именами
мес.	имени	именах
кліч.	име	имена

Скланенне назоўнікаў жаночага роду

Большасць назоўнікаў жаночага роду маюць канчатак -a і таму належаць да другога скланення. Зноў жа, мы адрозніваем цвёрдыя і мяккія сцеблы. У выпадку з назоўнікамі жаночага роду адрозненні паміж цвёрдым і мяккім склонамі заключаюцца не толькі ў прымяненні правіла o/e. Як правіла, канчаткі -y і -ě пасля цвёрдага зычнага ператвараюцца ў -e і -i пасля мяккага зычнага (іншымі словамі, яны «пераварочваюцца»).

Як і ў выпадку з назоўнікамі ніякага роду, нулявы канчатак у родным склоне множнага ліку можа запатрабаваць устаўкі эпентэтычнай галоснай -e- або -o-.

Некалькі слоў на -i таксама належаць да гэтай групы (напрыклад, пани, якое скланяецца так, як калі б назоўны склон адзіночнага ліку быў *пања).

Скланенне -a таксама ўключае шэраг назоўнікаў мужчынскага роду з канчаткам -a, якія адносяцца да асоб мужчынскага полу, напрыклад слуга „слуга” і судја „суддзя”. Яны скланяюцца як жена або земја у адзіночным ліку, але ў множным ліку яны прытрымліваюцца мадэлі адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду: наз.адз.л. слуга, род.адз.л. слугы, наз.мн.л. слуги, род.мн.л. слугов, і г.д.

Яшчэ адна група назоўнікаў жаночага роду - гэта тыя, што заканчваюцца на зычны. Яны ўтвараюць трэцяе скланенне. Большасць назоўнікаў гэтай катэгорыі заканчваюцца на -ost.

Прыклады: жена „жанчына”, земја „зямля”, кост „костка”.

II скланенне (цвёрды)

	адз.л.	мн.л.
наз.	жена	жены
він.	жену	жены
род.	жены	жен
дав.	женє	женам
тв.	женоју	женами
мес.	женє	женах
кліч.	жено	жены

II скланенне (мягкі)

	адз.л.	мн.л.
наз.	земја	земје
він.	земју	земје
род.	земје	земеј
дав.	земји	земјам
тв.	земјеју	земјами
мес.	земји	земјах
кліч.	земјо	земје

III скланенне

	адз.л.	мн.л.
наз.	кост	кости
він.	кост	кости
род.	кости	костиј
дав.	кости	костам
тв.	костју	костами
мес.	кости	костах
кліч.	кости	кости

Атэматычны склон

Акрамя пералічаных вышэй звычайных склонаў, у стараславянскай мове быў яшчэ адзін тып скланення, так званы атэматычны склон. Назоўнікі гэтага тыпу прайшлі розныя шляхі ў сучасных славянскіх мовах, у асноўным зліўшыся ў адзін ці некалькі звычайных тыпаў скланення. Міжславянскія праекты выбіраюць розныя падыходы да гэтай групы, але некаторыя з іх захоўваюць яе.

Да гэтага тыпу скланення адносяцца назоўнікі ўсіх трох родаў, але найбольш шмат сярод іх назоўнікі ніякага роду. Можна вылучыць наступныя падтыпы:

• назоўнікі мужчынскага роду на -en, малюсенькая група, уключаючы, напрыклад, камен „камень” і корен „корань”
• назоўнікі роднага роду на -me/-men-, якія змяшчаюць мноства назоўнікаў, такіх як име „імя”, раме „плячо”, брєме „цяжар”
• назоўнікі роднага роду на -e/-et-, якія адносяцца да дзяцей і маладых жывёл, напр. теле „цяля”, прасе „парася”
• назоўнікі роднага роду на -o/-es-, група з некалькіх слоў, напр. небо «нябёсы»
• назоўнікі жаночага роду на -ov, напр. црков „царква”, мрков „морква”
• назоўнікі жаночага роду на -i/-er-, якія змяшчаюць толькі два назоўнікі: мати „маці” і дочи „дачка”

m. (‑en‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	камен	камени
він.	камен	камени
род.	камене	каменев
дав.	камени	каменам
тв.	каменем	каменами
мес.	камени	каменах
кліч.	камен	камени

n. (‑men‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	име	имена
він.	име	имена
род.	имене	имен
дав.	имени	именам
тв.	именем	именами
мес.	имени	именах
кліч.	име	имена

n. (‑et‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	теле	телета
він.	теле	телета
род.	телете	телет
дав.	телети	телетам
тв.	телетем	телетами
мес.	телети	телетах
кліч.	теле	телета

n. (‑es‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	небо	небеса
він.	небо	небеса
род.	небесе	небес
дав.	небеси	небесам
тв.	небесем	небесами
мес.	небеси	небесах
кліч.	небо	небеса

f. (‑v‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	црков	цркви
він.	црков	цркви
род.	цркве	црквиј
дав.	цркви	црквам
тв.	црковју	црквами
мес.	цркви	црквах
кліч.	црков	цркви

f. (‑r‑)

	адз.л.	мн.л.
наз.	мати	матери
він.	мати	матери
род.	матере	материј
дав.	матери	матерам
тв.	матерју	матерами
мес.	матери	матерах
кліч.	мати	матери

Поўнага атэматычнага склону можна пазбегнуць, скланяючы гэтыя словы паводле звычайных склонаў, як гэта робіць большасць іншых славянскіх моў. У такім выпадку:

• камењ скланяецца як звычайны назоўнік мужчынскага роду (род. камења, дав. камењу)
• име і теле скланяюцца як слово, як калі б іх назоўнікі былі имено і телето: род. имена, телета, дав. имену, телету
• небо таксама схіляецца як слово (род. неба, дав. небу)
• црков схіляецца як кост (род. цркви); замест црков таксама можна выкарыстоўваць форму црква, якая схіляецца як жена (род. црквы, дав. црквє)
• мати схіляецца як кост: род./дав. матери

Няправільныя назоўнікі

Міжславянская мова захоўваецца як мага больш рэгулярнай, але нельга пазбегнуць некалькіх выпадкаў нерэгулярнасці, не кідаючы выклік натуралізму. Наступныя назоўнікі маюць няправільны множны лік (усе чатыры скланяюцца як назоўнік жаночага роду тыпу kost):

• чловєк (м.р.) «чалавек, асоба», мн.л. људи «людзі»
• дєте (род. дєтета або дєтете) (н.р.) „дзіця”, мн.л. дєти „дзеці”
• око (н.р.) „вока”, мн.л. очи „вочы”
• ухо (н.р.) „вуха”, мн.л. уши „вушы”

Могуць выкарыстоўвацца і звычайныя множныя лікі (чловєки, ока і г.д.), але некаторыя з іх гучаць вельмі дзіўна для славянскага вуха, хаця і так будуць зразумелыя.

Нескланяльныя назоўнікі

Запазычаная інтэрнацыянальная лексіка, якая заканчваецца на -e, -i або -u (напрыклад, алиби, хоби, интервју, кафе, какао, клише, мењу, табу, такси), і абрэвіятуры не скланяюцца. У любым выпадку немагчыма дадаць склонавыя канчаткі, але ў такім выпадку лепш аддзяляць іх ад назоўніка апострафам: того алиби’а, те интервју’ы, тых такси’ов, і г.д.

Прававая інфармацыя

Гэты артыкул быў Пераапублікаваць са згоды аўтара дадзенага арыгіналу, Jan van Steenbergen.